O «ηθικός κίνδυνος»

Οι τα φαιά φορούντες και περί ηθικής λαλούντες
                                Κωνσταντίνος Καβάφης

Από το ξέσπασμα της κρίσης χρέους στην ευρωζώνη και ειδικότερα από τα τέλη του 2009, αρχές του 2010, που διαφαινόταν ο επερχόμενος πλήρης αποκλεισμός της Ελλάδας από τις χρηματαγορές, αναπτύχθηκε μια επιχειρηματολογία που δικαιολογούσε όσα τελικά έγιναν (εμπλοκή του ΔΝΤ στην χρηματοδότηση ευρωπαϊκών κρατών, μνημόνια, σύμφωνο δημοσιονομικής σταθερότητας, PSI κτλ), αλλά και όσα δεν έγιναν (κοινές εγγυήσεις για μέρος των κρατικών χρεών, αμοιβαιοποίηση χρεών, αναπτυξιακή δραστηριοποίηση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, ποσοτική νομισματική χαλάρωση, αντικυκλικές πολιτικές αντιστάθμισης της υφεσιακής επίδρασης των προγραμμάτων λιτότητας, ευρωομόλογα χρέους και αναπτυξιακά), και η οποία είχε στον πυρήνα της τη λογική του περίφημου «ηθικού κινδύνου» (αγγλιστί moral hazard). Η έννοια είναι σχετικά απλή: Aν κάποιος γνωρίζει, ότι, παρά το γεγονός πως συμπεριφέρεται αφρόνως περί τα οικονομικά του, υπάρχει κάποιος άλλος που θα υποχρεωθεί να τον διασώσει, τότε πιθανότατα θα συνεχίσει την ανεύθυνη συμπεριφορά του (με ενδεχομένως καταστροφικές συνέπειες και για τον ίδιο και για τον «διασώστη» του). Δεν μαθαίνει κανείς από τα λάθη του αν δεν πληρώσει γι’αυτά. Οι επιλογές και οι παραλείψεις έχουν συνέπειες και το κόστος πρέπει να αναλαμβάνεται και να πληρώνεται. «Δεν δίνεις», λοιπόν, «χρήματα σε έναν αλκοολικό ή έναν ναρκομανή, γιατί θα συνεχίσει να πίνει ή να τρυπιέται». Δεν επιδεικνύεις άνευ όρων αλληλεγγύη στην όποια αφερέγγυα Ελλάδα γιατί, πρώτον θα συνεχίσει να σε κοροϊδεύει με τα "greek statistics" και δεύτερον θα δώσεις λάθος μήνυμα στην όποια Πορτογαλία ή Ισπανία σκέφτεται να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο (και «παιδαγωγικός» ο ρόλος της έννοιας του ηθικού κινδύνου!). Προεκτεινόμενο δε το συγκεκριμένο σκεπτικό καταλήγει μοιραία και στην ανάγκη τιμωρίας, αφενός ως «καθαρτηρίου νέμεσης» για τον «αμαρτήσαντα» και αφετέρου για να λειτουργήσει «παιδαγωγικά», ως αντι-κίνητρο, η δύστηνος μοίρα του «αμαρτωλού» για τυχόν έτερους υποψήφιους παραστρατούντες.  Τέλος, η επίκληση του ηθικού κινδύνου εξυπηρετεί και τη στρατηγική προώθηση καλώς εννοούμενων πολιτικών στόχων διευκολύνοντας την προώθηση «αναγκαίων μεταρρυθμίσεων»: «Δεν σου δίνουμε τη δόση, αν δεν μεταρρυθμισθείς» («Προϋπόθεση η θετική έκθεση της τρόικας για την εκταμίευση της επόμενης δόσης» επαναλαμβάνουν μονότονα οι τίτλοι των ειδήσεων).
   Είναι, νομίζω, σαφές ότι αυτού του είδους η συλλογιστική, εκπορευόμενη ενδεχομένως από μονεταριστικών αντιλήψεων κύκλους των ηγετικών ελίτ του Βερολίνου καθώς και από την τεχνοκρατική γραφειοκρατία του «ευρωϊερατείου» των Βρυξελλών, επικράτησε πλήρως και υπαγόρευσε τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν στην ευρωζώνη κατά την τελευταία τριετία.
 
   Ακόμη κι αν αποδεχθεί κανείς το σκεπτικό του «ηθικού κινδύνου» (για το οποίο πάντως μπορούν να εγερθούν ποικίλες ενστάσεις) προκύπτουν αβίαστα πολλά ερωτήματα και αναδεικνύονται αρκετές αντιφάσεις:
-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνο» μια επιχείρηση στην Ισπανία π.χ., είτε να αποκόπτεται πλήρως από πιστωτικές γραμμές, είτε να εξαναγκάζεται σε καταβολή τριπλασίων τουλάχιστον επιτοκίων από την αντίστοιχη (και ανταγωνίστρια της) γερμανική, εντός μάλιστα του ιδίου νομισματικού πλαισίου;
-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνο» να υπάρχουν δραματικά διαφορετικοί φορολογικοί συντελεστές (για φυσικά πρόσωπα, επιχειρήσεις, αγαθά και υπηρεσίες) σε μία κατά τα άλλα ενοποιημένη νομισματικά ήπειρο και ποια είναι τα οικονομικά επακόλουθα αυτών των διαφοροποιήσεων;
-Είναι «ηθικώς ακίνδυνο» να υποχρεώνονται κοινωνίες ολόκληρες σε βαθιά υφεσιακή πορεία και ισοπεδωτική λιτότητα (πληρώνοντας, έστω, για τα λάθη και τις επιλογές τους), ενώ πρακτικά πτωχευμένοι (και αποδεδειγμένα παρανομούντες) τραπεζικοί κολοσσοί (too big to fall) διασώζονται ανακεφαλαιοποιούμενοι με χρήματα των φορολογουμένων;

-Είναι «ηθικώς ακίνδυνο» να εκμηδενίζεται πρακτικά η πιθανότητα αναπτυξιακής ανάκαμψης των οικονομιών και των κοινωνιών του ευρωπαϊκού Νότου από την συνεχιζόμενη αιμορραγία κεφαλαίων και εγκεφάλων;

-Είναι «ηθικώς ακίνδυνη» η de facto καραντινοποίηση μιας χώρας (όσο «αμαρτωλή» και αν υπήρξε), μόνιμα πλέον όμηρης στον προθάλαμο πιθανής εξόδου από το κοινό νόμισμα, με την προκύπτουσα αβεβαιότητα να παγώνει οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα και την αποστράγγιση της ρευστότητας να νεκρώνει και τα τελευταία εναπομείναντα υγιή επιχειρηματικά της κύτταρα;

-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνο» να κουρεύονται ομόλογα ιδιωτών μικρο-αποταμιευτών και αποθεματικά ασφαλιστικών ταμείων, νοσοκομείων και πανεπιστημίων, ενώ πληρώνονται στο ακέραιο ομόλογα κατοχής της ΕΚΤ, στην πλειοψηφία τους κτηθέντα από τη δευτερογενή αγορά σε υποπολλαπλάσιο της ονομαστικής τους αξίας;

-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνο» οι ισπανικές τράπεζες να ανακεφαλαιοποιούνται χωρίς εγγραφή των απαιτούμενων κεφαλαίων στο ισπανικό δημόσιο χρέος, ενώ η αντίστοιχη ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών επιβαρύνει το δημόσιο χρέος της χώρας (ακυρώνοντας εν μέρει το όποιο όφελος από το PSI);

-Είναι «ηθικώς ακίνδυνη» και οικονομικά αποτελεσματική η απώλεια του ενός τετάρτου του ΑΕΠ μιας εθνικής οικονομίας σε λιγότερο από μία πενταετία; (πρόκειται περί ακατάρριπτου εισέτι παγκοσμίου ρεκόρ εν καιρώ «ειρήνης»)

-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνη» η νομοτελειακή από τις ακολουθούμενες πολιτικές (και ήδη επισυμβαίνουσα) κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής και υγειονομικής ασφάλισης, των (σπάταλων, ναι, στρεβλών και αναποτελεσματικών) προνοιακών υποδομών και συστημάτων υγείας και παιδείας;

-Είναι «ηθικώς ακίνδυνη» η βίαιη πληβειοποίηση των τέως κοινωνικών μεσοστρωμάτων και η περαιτέρω εξαθλίωση των αποκλήρων των κοινωνιών της ευρωπεριφέρειας; Είναι δυνατόν να διατηρήσει τη στοιχειώδη της συνοχή και εύρρυθμη λειτουργία οποιαδήποτε κοινωνία, που, από δύο τρίτων μετατρέπεται τάχιστα σε ενός δεκάτου;

-Είναι «ηθικώς ακίνδυνη» και καθ'οιοδήποτε οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο λειτουργική μια κοινωνία με 30% (επίσημη) ανεργία και πάνω από τους μισούς νέους, άνεργους και απελπισμένους;

-Eίναι «ηθικώς ακίνδυνη» η αναπόφευκτη σχεδόν συστημική αποσταθεροποίηση της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στις οικονομικά ερημοποιούμενες και κοινωνικά αποδιαρθρούμενες κοινωνίες όπως η Ελλάδα;

-Eίναι «ηθικώς και γεωπολιτικώς ακίνδυνη» η διόλου απίθανη πλέον εμφυλιοπολεμική πολιτική αποσταθεροποίηση κρατών στο, έτσι κι αλλιώς, εύφλεκτο μεσογειακό τόξο;

-Είναι, εν πάση περιπτώσει, δυνατή η εμπέδωση οιουδήποτε «ηθικού παραδείγματος» σε κοινωνίες στερούμενες ελπίδας, προοπτικής, ηθικού και συνοχής;   

   Θα πρέπει να ομολογηθεί ότι η επίκληση της έννοιας του «ηθικού κινδύνου» από πολιτικούς, οικονομολόγους και τεχνοκράτες δεν είναι αυτονοήτως ένα βερμπαλιστικό, εντυπωσιοθηρικό ρητορικό σχήμα, ούτε στερείται επιστημονικής τεκμηρίωσης. Ήδη από τον Αριστοτέλη και τα «Ηθικά Νικομάχεια» η οικονομία διασυνδέεται και συσχετίζεται με την ηθική (ο Αριστοτέλης ήταν ο  πρώτος που εντόπισε ότι το κοινωνικό μέγεθος πίσω από την ανταλλακτική αξία των προϊόντων είναι η ανθρώπινη εργασία καθώς και ότι η χρήση του νομίσματος στις συναλλαγές ενισχύει τη κοινωνική συνοχή), ενώ ο θεωρούμενος ως θεμελιωτής της σύγχρονης οικονομικής σκέψης Adam Smith υπήρξε καθηγητής της ηθικής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Στον κορυφαίο οικονομολόγο του 20ου αιώνα John Maynard Keynes αποδίδεται η φράση "Εconomics is rather a moral science" («Τα οικονομικά είναι μάλλον μια ηθική επιστήμη»), μια προσέγγιση που υπονοεί ότι η επιστήμη των οικονομικών δεν είναι μια κλασσική θετική επιστήμη που υπόκειται μονοσήμαντα στους σιδηρούς νόμους της φύσης και των αριθμών, αλλά περισσότερο μια ανθρωπιστική επιστήμη που οφείλει να μελετά την οικονομική δραστηριότητα ως αυτό που πρωταρχικώς και ουσιωδώς είναι: ως ανθρώπινη, δηλαδή, συμπεριφορά. Και όπως κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, έτσι και η οικονομική δραστηριότητα σχετίζεται με κίνητρα, προσδοκίες, ελπίδες, αξίες, σχέσεις, αποφάσεις. Σε αυτό το επιστημονικό αντικείμενο λοιπόν μελέτης και έρευνας μάλλον δεν χωρούν απόλυτες βεβαιότητες και μονολιθικές προσεγγίσεις. Η αλαζονεία, με την οποία παρουσιάζονται, ως αδιαμφισβήτητες «επιστημονικά» αλήθειες, διάφορες οικονομικές θεωρίες ή συνταγές, είναι μάλλον αστήρικτη επιστημολογικά και -το πιθανότερο- υστερόβουλη πολιτικά. Aλλά, επειδή φαίνεται, πως η επίκληση της υποτιθέμενης τεχνοκρατικής αυθεντίας δεν αρκεί για να πεισθούν οι κοινωνίες να συναινέσουν στην υιοθέτηση των προτεινόμενων (και ενίοτε επιβαλλόμενων) μονόδρομων (πολλώ μάλλον δε, όταν οι μονόδρομοι οδηγούν σε αδιέξοδα), επιστρατεύεται και η ακατάσχετη ηθικολογία, μήπως και  το πακέτο γίνει πιο πειστικό. 

Αν σκεφθεί κανείς, ποιοι ηθικολογούν (επικαλούμενοι ηθικούς κινδύνους) και σε ποιους απευθύνονται, επιβεβαιώνεται, νομίζω, ο Oscar Wilde στον αφορισμό του:  «Η ηθικολογία είναι η στάση που υιοθετούμε απέναντι σε ανθρώπους που ...δεν μπορούμε να υποφέρουμε».

Υ.Γ. Το τελευταίο σκίτσο είναι του Γιάννη Ιωάννου (Έθνος)