18 Μαρ 2018

Πως πεθαίνουν οι δημοκρατίες

Αναδημοσιεύω σήμερα μια εξαιρετική συνέντευξη του καθηγητή διακυβέρνησης του Χάρβαρντ Στίβεν Λεβίτσκι στον Παύλο Παυλόπουλο, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Καθημερινή (11/03/2018) με αφορμή το βιβλίο που συνέγραψε με τον συνάδελφό του Ντάνιελ Ζίμπλατ «How Democracies Die» («Πως πεθαίνουν οι δημοκρατίες»). Ο καθηγητής Λεβίτσκι περιγράφει με ιδιαίτερη ενάργεια αλλά και απλότητα την παρατηρούμενη σε όλο και περισσότερες χώρες  βραδεία, αθόρυβη και αδιόρατη διολίσθηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας σε  αυταρχικό απολυταρχικό καθεστώς με κοινοβουλευτικό μανδύα. Η εργαλειοποίηση των δημοψηφισμάτων για θεσμική υπονόμευση της διάκρισης των εξουσιών, η διχαστική ρητορεία, οι διώξεις πολιτικών αντιπάλων, η συνωμοσιολογία, η προσπάθεια ελέγχου των μέσων ενημέρωσης και καθυπόταξης της Δικαιοσύνης και εν τέλει η κυριαρχία κλίματος φόβου και ανελευθερίας χωρίς την τυπική κατάργηση των εκλογών είναι μερικά από τα στάδια της πορείας αργού θανάτου της δημοκρατίας, συχνά με τη «συναίνεση» σημαντικής ή/και παροδικά πλειοψηφικής μερίδας της κοινωνίας. Καμία χώρα δεν φαίνεται να είναι ασφαλής και καμία κοινωνία απόλυτα θωρακισμένη, ακόμα και στον σκληρό πυρήνα της Δύσης. Ο Λεβίτσκι υπογραμμίζει τις ευθύνες των πολιτών και την απόλυτη ανάγκη επαγρύπνησής τους για την προστασία της ουσίας, της ποιότητας ακόμη και της υπόστασης της δημοκρατίας.
   Είναι πάντως ευδιάκριτες οι ομοιότητες των όσων συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια και στην χώρα μας με την περιγραφή που θα διαβάσετε.
Και δυστυχώς είναι βέβαιο πως οι ομοιότητες δεν είναι καθόλου συμπτωματικές....






   «Ο θάνατος της δημοκρατίας συμβαίνει στην κάλπη», προειδοποιεί ο καθηγητής Διακυβέρνησης του Χάρβαρντ Στίβεν Λεβίτσκι. Συνομιλήσαμε μαζί του με αφορμή το βιβλίο «How Democracies Die» («Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες») που συνέγραψε με τον συνάδελφό του στο Χάρβαρντ Ντάνιελ Ζίμπλατ. Η μελέτη κυκλοφόρησε πρόσφατα στις ΗΠΑ και επιχειρεί να εξηγήσει την ασθένεια που πλήττει τη δημοκρατία και οδηγεί στην αθόρυβη μετάλλαξη ολοένα και περισσότερων χωρών σε κεκαλυμμένες δικτατορίες.
Καμία χώρα δεν είναι ασφαλής. Από την Ουγγαρία έως τη Βενεζουέλα και από την Πολωνία έως τη Ρωσία διαπιστώνεται ότι οι πολίτες καθυστερούν να αντιληφθούν ότι έχουν αναδείξει στην εξουσία ηγέτες που τους εγκλωβίζουν σε μια παράλληλη πραγματικότητα, η οποία καθιστά δυσχερή την εναλλαγή στην εξουσία.
Το φαινόμενο εξηγείται από το γεγονός ότι οι λαοί συνειδητοποιούν τον θάνατο της δημοκρατίας μόνο αν εκδηλωθεί ένα κλασικό πραξικόπημα σαν αυτό του Παπαδόπουλου το 1967 ή του Πινοσέτ στη Χιλή το 1973. Οι δραματικές ανατροπές, όμως, σπανίζουν σήμερα. Η διασύνδεση των οικονομιών, η τεχνολογική επανάσταση και η διάχυση της ενημέρωσης διαμορφώνουν ένα δυναμικό πολιτικό και κοινωνικό πεδίο που δεν μπορεί να ελεγχθεί από έναν νέο ηγέτη απλώς και μόνο με μερικά τανκς και κάποιες πολιτικές συλλήψεις.
Η νομιμοποίηση
Γι’ αυτό ο επίδοξος δικτάτορας, σύμφωνα με τον Λεβίτσκι, πρέπει να υπερβεί δύο εμπόδια. Πρώτον, πρέπει να ρίξει στάχτη στα μάτια των πολιτών και να κατακτήσει δημοκρατικά την εξουσία προκειμένου να εξασφαλίσει την απαιτούμενη νομιμοποίηση και το κάλυμμα για τις αντιδημοκρατικές πρωτοβουλίες που θα αναλάβει στη συνέχεια. Δεύτερον, και σημαντικότερον, αφού εισέλθει μέσα στο κύτταρο της δημοκρατίας, δεν καταργεί, ασφαλώς, το δικαίωμα ψήφου, αλλά μέσα από τη χειραγώγηση του Κοινοβουλίου, της Δικαιοσύνης και των μέσων ενημέρωσης, περιορίζει, κατευθύνει και προδιαγράφει τις πολιτικές επιλογές των πολιτών. Πολλοί εφησυχάζουν πιστεύοντας ότι οι θεσμικές δικλίδες ασφαλείας (checks and balances) θα αποτρέψουν την κατάχρηση της εξουσίας. Oμως οι δικλίδες ασφαλείας είναι αυτοματισμοί που δεν λειτουργούν χωρίς τη συνεχή υπεράσπισή τους από θεσμικούς αξιωματούχους και την κοινωνία των πολιτών. Αν η υπεράσπιση αυτή εκλείψει μέσα σε ένα κλίμα εκβιασμών, διώξεων και συναλλαγής, τότε οι αυτοματισμοί ατονούν και απενεργοποιούνται.
Οι μεταβολές εξελίσσονται με ρυθμό ανεπαίσθητο. Το Κοινοβούλιο τροποποιεί τους νόμους, τον εκλογικό νόμο και το Σύνταγμα προς όφελος του καθεστώτος και χρησιμοποιείται για τον εκβιασμό της αντιπολίτευσης και την ποινικοποίηση της πολιτικής ζωής. Η Δικαιοσύνη συνθηκολογεί και επιστρατεύεται για τον εκφοβισμό και την τιμωρία πολιτικών αντιπάλων και οικονομικών συμφερόντων που δεν συμβιβάζονται με την εξουσία. Τα μέσα ενημέρωσης γίνονται όμηροι των φορολογικών και τραπεζικών αρχών και ελέγχονται ή αγοράζονται από επιχειρηματίες που χρηματοδοτούνται από την κυβέρνηση ή είναι ευάλωτοι στις πιέσεις της, με αποτέλεσμα να καταφεύγουν στην αυτολογοκρισία και να επιδιώκουν τη συναλλαγή με την εξουσία. Αυτή είναι η συνταγή για την υπονόμευση της δημοκρατίας και εφαρμόζεται σε όλες τις ευπαθείς χώρες σχεδόν με τον ίδιο πανομοιότυπο τρόπο, την ίδια ώρα που όσοι προειδοποιούν και καταγγέλλουν το φαινόμενο αντιμετωπίζονται με συγκατάβαση ως «υπερβολικοί».
Η άμεση δημοκρατία, επιβεβαιώνει ο Λεβίτσκι, επιστρατεύεται κατά κόρον για την υπονόμευση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την αποδυνάμωση των θεσμών που εμποδίζουν τον αυταρχικό ηγέτη από την κατάχρηση της εξουσίας. Τα δημοψηφίσματα θαμπώνουν τους πολίτες ότι δήθεν ανοίγουν τον δρόμο για την «πραγματική δημοκρατία», ενώ στην πραγματικότητα χρησιμοποιούνται για την αμφισβήτηση και την κατάργηση θεσμικών πλαισίων (π.χ. εθνικό σύνταγμα, ανώτατο δικαστήριο, συμμετοχή στην Ευρώπη) που περιφρουρούν τη δημοκρατία μέσα από την οριοθέτηση της εξουσίας των κυβερνώντων.
Ο αυταρχικός ηγέτης προκηρύσσει δημοψηφίσματα προκειμένου να απαλλαγεί από θεσμούς που δεν του επιτρέπουν να ασκήσει ενισχυμένες εξουσίες. Οι πολίτες «απελευθερώνουν» τον ηγέτη από ενοχλητικούς δημοκρατικούς θεσμούς, αλλά όταν αντιλαμβάνονται το λάθος τους, διαπιστώνουν ότι δεν διαθέτουν πλέον τους θεσμικούς μηχανισμούς που διευκολύνουν την αντικατάστασή του. Και ασφαλώς, ο ρόλος της οικονομίας είναι κρίσιμος για την ευρωστία της δημοκρατίας. Οι λαοί υπερασπίζονται τη δημοκρατία μόνο όταν θεωρούν ότι τους εξασφαλίζει την ευημερία.
Πώς αναγνωρίζουμε εγκαίρως έναν πολιτικό που παραμονεύει για να υπονομεύσει τη δημοκρατία και να εγκατασταθεί μόνιμα στην εξουσία; Εύκολο, λέει ο Λεβίτσκι. Ο αυταρχικός ηγέτης του αύριο αμφισβητεί τους θεσμούς, απειλεί τους αντιπάλους του, δικαιολογεί τη βία, επικαλείται συνωμοσίες και επιτίθεται στα μέσα ενημέρωσης. Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι σαφώς ένας γνήσιος εκπρόσωπος αυτής της κατηγορίας πολιτικών, αλλά ο Λεβίτσκι δεν πιστεύει ότι η ανάδειξή του στην προεδρία των ΗΠΑ οφείλεται σε μια «μαύρη επιχείρηση» των Ρώσων. Η έρευνα του Aμερικανού ειδικού εισαγγελέα Ρόμπερτ Μιούλερ για τη ρωσική ανάμειξη στις αμερικανικές εκλογές έδειξε πρόσφατα ότι η Μόσχα, με το απόρρητο Project Lakhta που υλοποιήθηκε από τη «φάρμα των τρολς» στην περιοχή Lakhta της Αγίας Πετρούπολης, έχει επιτεθεί σε πολλές δυτικές χώρες με επιχειρήσεις παραπληροφόρησης και προγράμματα πρόκλησης τεχνητής όξυνσης.
Δυσάρεστες εκπλήξεις
Ο Λεβίτσκι, όμως, τονίζει ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δεν θα είχαν κανένα αποτέλεσμα αν η αμερικανική δημοκρατία ήταν υγιής, αν οι Ρεπουμπλικανοί δεν ήταν έτοιμοι να κάνουν τα πάντα, ακόμα και να υποταχθούν σε έναν Τραμπ, προκειμένου να κερδίσουν τον Λευκό Οίκο. Εκτιμά ωστόσο ότι η έρευνα του Μιούλερ μπορεί σύντομα να επιφυλάσσει δυσάρεστες εκπλήξεις για πολλούς στον «κύκλο Τραμπ», αν όχι για τον ίδιο τον πρόεδρο των ΗΠΑ.
Η μελέτη του βιβλίου προκαλεί άβολους συνειρμούς καθώς η ελληνική δημοκρατία δεν χαίρει άκρας υγείας, αλλά τα ευχάριστα νέα είναι ότι υπάρχει θεραπεία. Η θεραπεία είναι η επαγρύπνηση των εκπροσώπων των θεσμών, η συνείδηση του καθήκοντος ως πατριωτική ευθύνη, η λήψη προληπτικών μέτρων και ο αιφνιδιασμός προτού τα πράγματα γίνουν ακόμα χειρότερα, η αποφασιστική εγκατάλειψη του εφησυχασμού, η οργάνωση κινητοποιήσεων και η ενεργοποίηση διαύλων πληροφόρησης, με κάθε τρόπο και με όλα τα διαθέσιμα μέσα ενημέρωσης. Όλα αυτά μαζί παράγουν τα αντισώματα που καταπολεμούν την ασθένεια και διαμορφώνουν τις συνθήκες προκειμένου οι δημοκρατικές δυνάμεις να κερδίσουν τις εκλογές. Γιατί στην κάλπη πραγματοποιείται όχι μόνο ο θάνατος αλλά και η ανάσταση της δημοκρατίας.

5 σχόλια:

  1. Προ μηνών τις ίδιες ανησυχίες εξέφρασε με εξαίρετο άρθρο του ο καλός φίλος και συνάδελφος Βαγγέλης Πάλμος Δυο τύποι δημοκρατίας

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Προ μηνών τις ίδιες ανησυχίες εξέφρασε με εξαίρετο άρθρο του ο καλός φίλος και συνάδελφος Βαγγέλης Πάλμος Δυο τύποι δημοκρατίας

    ΑπάντησηΔιαγραφή