Ψήγματα αισιοδοξίας

-«Σταμάτα επιτέλους να είσαι τόσο αρνητικός!»
-«Ένας πραγματικός αισιόδοξος θα είχε πει,...Να είσαι θετικός...! »


Παρακολουθούσα προ ημερών την ομιλία του Προέδρου των Η.Π.Α. κατά την τελετή ορκωμοσίας του για τη δεύτερη και τελευταία θητεία του. Ο Μπάρακ Ομπάμα είναι αναμφίβολα ένας χαρισματικός ρήτορας και ο ρόλος του, αλλά και η περίσταση επέβαλαν να εκφωνήσει έναν λόγο αισιόδοξο και ενωτικό. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα λεγόμενα του δεν έχουν την αξία και τη σημασία τους, και μάλιστα όχι μόνο για τους Αμερικανούς πολίτες. Θα' λεγα δε ότι το παρακάτω απόσπασμα (σε κάπως ελεύθερη μετάφραση) θα μπορούσε κάλλιστα να μας προβληματίσει.

«Πάντα αντιλαμβανόμασταν ότι όταν οι καιροί αλλάζουν το ίδιο πρέπει να κάνουμε κι εμείς, ότι η πίστη στις θεμελιώδεις αξίες μας απαιτεί νέες αντιδράσεις σε νέες προκλήσεις, ότι η προάσπιση των ατομικών μας ελευθεριών απαιτεί συλλογική δράση. Γιατί, κανένα άτομο μόνο του δεν μπορεί να εκπαιδεύσει τους δασκάλους μαθηματικών και επιστήμης που χρειαζόμαστε για να δώσουν στα παιδιά μας τα απαραίτητα εφόδια για το μέλλον, ή να χτίσει τους δρόμους, τα δίκτυα, τις υποδομές, τα ερευνητικά εργαστήρια που απαιτούνται για να φέρουν δουλειές και επιχειρήσεις στις ακτές μας. Τώρα, περισσότερο από ποτέ, πρέπει να τα κάνουμε όλα αυτά μαζί, σαν ένα έθνος, σαν ένας λαός.
Αυτή η γενιά δοκιμάσθηκε από την κρίση που ενίσχυσε την αποφασιστικότητα μας και απέδειξε την ανθεκτικότητα μας. Η οικονομική ανάκαμψη όμως έχει αρχίσει, οι δυνατότητες της Αμερικής είναι απεριόριστες, γιατί έχουμε όλες εκείνες τις ιδιότητες που απαιτούνται σε έναν κόσμο χωρίς σύνορα: Νιάτα, καθοδήγηση (ηγεσία), ποικιλία, ανοιχτή σκέψη, μια ατελείωτη ικανότητα να ρισκάρουμε, και το χάρισμα να επανανακαλύπτουμε και να καινοτομούμε.
Είμαστε φτιαγμένοι γι'αυτή τη στιγμή και θα την αδράξουμε, στο μέτρο και το βαθμό που θα είμαστε ενωμένοι. Γιατί, εμείς, ο λαός, αντιλαμβανόμαστε ότι η χώρα δεν μπορεί να επιτύχει, όταν μια διαρκώς συρρικνούμενη μειοψηφία κερδίζει τόσα πολλά, ενώ μια διευρυνόμενη πλειοψηφία δυσκολεύεται να επιβιώσει. Πιστεύουμε ότι η ευημερία της χώρα μας πρέπει να ακουμπήσει στους ευρείς ώμους μιας ανερχόμενης μεσαίας τάξης.  Η κοινωνία ευδοκιμεί όταν κάθε άνθρωπος μπορεί να βρει ανεξαρτησία και περηφάνεια στη δουλειά του και όταν τα εισοδήματα από την εργασία απελευθερώνουν τις οικογένειες από τη φτώχεια.»


   Ανεξάρτητα από το πόσο ρεαλιστικές είναι οι διαπιστώσεις του Αμερικανού Προέδρου σε σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα και τις οικονομικές προοπτικές της χώρας του, μπορεί κανείς να κάνει κάποιες βασικές παρατηρήσεις. Είναι, νομίζω, πολύ σημαντικό, ότι ο Πρόεδρος μιας χώρας, όπου η ατομικισμός -και μάλιστα συχνά σε αντιδιαστολή με κάθε μορφή συλλογικότητας- λατρεύεται περίπου ως θεότητα, υπογραμμίζει την ανάγκη συλλογικής, ομαδικής, συνεκτικής προσπάθειας μιας κοινωνίας να υπερβεί την κρίση, και θέτει μάλιστα την ανάγκη αυτή ως προαπαιτούμενο της όποιας επιτυχίας. Όταν ο Ομπάμα αναφέρεται στην ενότητα, δεν το κάνει -κατ'ανάγκην- τελετουργικά ή προσχηματικά, η επίκληση αυτή συνιστά, εκτιμώ, μια ξεκάθαρη πολιτική θέση: η ενότητα, καίτοι απαραίτητη, δεν είναι αυτονόητη, προϋποθέτει άμβλυνση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων και αυτό μπορεί να νοηθεί και να επιτευχθεί μόνο με πολιτικές και επιλογές που ενισχύουν τον ρόλο, τη θέση και τις δυνατότητες μιας ισχυρής μεσαίας τάξης. Και βέβαια αν ισχύει αυτό, ισχύει και το αντίστροφο: η συνεχιζόμενη διεύρυνση των όλο και πιο ακραίων ανισοτήτων και η αποδόμηση της μεσαίας τάξης, ναρκοθετούν την ενότητα οποιασδήποτε -μετανεωτερικής- κοινωνίας και ενισχύουν τον διχασμό και τα άκρα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ο πρόεδρος των Η.Π.Α. εστιάζει στην απόλυτη αξία της ανθρώπινης εργασίας ως βασικού μοχλού για την προσωπική πραγμάτωση και την κοινωνική ευημερία σε αντιδιαστολή με τις -νεοφιλελεύθερες- δοξασίες του ραντιέρικου «λαϊκού καπιταλισμού» του χρηματιστηρίου και των σκοτεινών παραγώγων. Aν μάλιστα μπορεί να εκφρασθούν ζωηρές επιφυλάξεις για το κατά πόσον έχει αρχίσει να αναστρέφεται η από τριών και πλέον δεκαετιών -μετά την άνοδο των Ρήγκαν-Θάτσερ στην εξουσία- πορεία διαρκούς διεύρυνσης των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, τα υπόλοιπα συγκριτικά πλεονεκτήματα της αμερικανικής κοινωνίας που επικαλείται ο Ομπάμα ισχύουν απολύτως: δημογραφικός δυναμισμός, υψηλού επιπέδου πνευματική και πολιτική ηγεσία, δυνατότητα σκέψης εκτός των καθιερωμένων και των στερεοτύπων, έμφαση στην έρευνα και την καινοτομία, διάθεση πειραματισμού και ρίσκου, ευελιξία και ποικιλομορφία.  
    Πόσα και ποια από όλα αυτά μπορεί και ο πλέον αισιόδοξος των Ελλήνων πολιτών να ισχυρισθεί βασίμως ότι συντρέχουν στη δική μας χώρα ή -ακόμη σημαντικότερο- συνέτρεχαν και πριν από το βίαιο ξέσπασμα της κρίσης; Η κατάρρευση του πλαστού και δάνειου ευδαιμονισμού απογύμνωσε ένα χαώδες αξιακό κενό, ένα κενό νοηματοδότησης του βίου, η κοινωνική συνοχή κλονίζεται, η κοινωνική ραχοκοκκαλιά της μεσαίας τάξης συντρίβεται στις μυλόπετρες της ύφεσης, η πολιτική ζωή είναι παραδομένη στην οξύτητα και τους «δελφιναριακού» επιπέδου δικολαβίστικους διαξιφισμούς, ο κοινοβουλευτισμός ευτελίζεται μετρώντας κάλπες και πολύπλοκα ψηφοδέλτια, ο δημόσιος διάλογος κυριαρχείται από τον μανιχαϊσμό και τη συνωμοσιολογία,  η υγιής καινοτόμα επιχειρηματικότητα στενάζει από το ζυγό μιας όλο και πιο παράλογης φορολογίας και όλο και πιο αναποτελεσματικής γραφειοκρατίας, ο δημογραφικός μαρασμός ναρκοθετεί την ίδια την επιβίωση μιας κοινωνίας που γηράσκει και δεν ανανεώνεται ούτε σε πρόσωπα ούτε σε ιδέες, η δε νεολαία αντιμετωπίζοντας το φάσμα της απόλυτης αδυναμίας ένταξης στην ενεργό οικονομική ζωή, είτε ευνουχίζεται ψυχολογικά και πνευματικά πρόωρα οδηγούμενη στην κατάθλιψη και τον μηδενισμό, είτε επιλέγει τον οδυνηρό -μονόδρομο;- της μετανάστευσης.

   Εντούτοις, θα ήθελα να ισχυρισθώ ότι ψηλαφώντας κανείς προσεκτικά τις υποδόριες κοινωνικές διεργασίες θα μπορούσε ενδεχομένως να αισθανθεί κάποια ψήγματα αισιοδοξίας, να διακρίνει κάποιες χαραμάδες αχνού φωτός μέσα στη σκοτεινιά της «αιθαλομίχλης» της κρίσης. Μπορεί ο ισχυρισμός μου αυτός να συνιστά μια αφελή «βουλησιαρχική» προσέγγιση, αλλά θα κάνω μια προσπάθεια να τον εξηγήσω στις παρακάτω λίγες γραμμές.

   Μια πρώτη και κρίσιμη αισιόδοξη διαπίστωση που θα μπορούσε να γίνει αφορά την καταγραφή μιας διαρκώς αυξανόμενης μερίδας πολιτών που αναζητούν επίμονα τα αίτια, τόσο της παγκόσμιας κρίσης, όσο και της γηγενούς κακοδαιμονίας. Η αναζήτηση αυτή είναι πλέον λιγότερο επιδερμική και επιφανειακή απ'ότι παλαιότερα, τα εύκολα ερμηνευτικά σχήματα και οι δογματικές αγκυλώσεις των πάσης φύσεως -ισμών ξεθωριάζουν και εγκαταλείπονται από όλο και περισσότερους, κυρίαρχες ιδεολογίες, τυραννικές ιδεοληψίες, χρόνιες εμμονές, ψευδεπίγραφες αυθεντίες αποκαθηλώνονται. Είναι πλέον πολλοί οι συμπολίτες μας που ευαισθητοποιούνται, που αμφισβητούν, που διαβάζουν, που ψάχνουν, που ερευνούν, που ανατρέχουν σε πηγές, που προσπαθούν να κατανοήσουν, που θέτουν ερωτήματα και αναζητούν απαντήσεις, που απορρίπτουν τόσο την τυφλή υπακοή όσο και την άκριτη ανυπακοή, που προσπαθούν να βάλουν σε τάξη τις σκέψεις και τις προτεραιότητες τους σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Οι πολίτες μάλιστα αυτοί με τη χρήση και τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και των μέσων δικτύωσης συνομιλούν, προβληματίζονται από κοινού, αντιπαρατίθενται, δικτυώνονται. Μπορεί όλη αυτή η διεργασία να μην έχει παράξει -ακόμη- ένα σαφές, διακριτό πλαίσιο ανάλυσης και δράσης, αλλά οι σπόροι μιας άλλης πιο καθαρής, καίριας και ουσιώδους σκέψης έχουν σπαρεί και αργά ή γρήγορα θα καρπίσουν. 

   Μια ακόμη σημαντική παράμετρος είναι ότι μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας έχει τα τελευταία αυτά χρόνια κάνει ουσιαστική, ενδελεχή, επώδυνη αυτοκριτική, μακριά και πέρα από την ισοπεδωτική και υστερόβουλη «παγκάλειο» λογική του δήθεν καθολικού «τσιμπουσιού». Μπορεί να έγινε βίαια και οδυνηρά, αλλά συνέβη, αυτό που ο σημαντικός στοχαστής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς αποκαλεί στο τελευταίο βιβλίο του κοινωνικό πέρασμα από τη μακρά εφηβεία στη βίαιη ενηλικίωση.

   Κρίσιμος είναι ακόμη ο συντελούμενος αναπροσανατολισμός του δημοσίου διαλόγου -ίσως όχι σε πρώτο πλάνο, και δυστυχώς σίγουρα όχι στο κοινοβούλιο- στο κεφαλαιώδους σημασίας ζήτημα της πραγματικής παραγωγικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας. Οι Έλληνες συνειδητοποιούν ότι η χώρα πρέπει να βρει τρόπους να παράξει πλούτο και θέσεις εργασίας και ότι δεν μπορεί να εξαρτά το επίπεδο διαβίωσης των πολιτών της από τα δανεικά, τους δανειστές και τις βουλές τους. Προτάσεις κατατίθενται, προοπτικές αναζητούνται, οι πολίτες διερευνούν και συζητούν τι είδους παραγωγικές και επιχειρηματικές δραστηριότητες μπορεί να αναπτύξουν, πως θα οργανώσουν τη διαφυγή τους από το τέλμα της ύφεσης. Ακόμη και στα ένθετα των εφημερίδων να ρίξει κανείς μια ματιά, θα παρατηρήσει ότι αυξάνονται αυτά που αφορούν π.χ. τις νέες καλλιέργειες ή τις δυνατότητες οργάνωσης καινοτόμων αγροτικών ή κτηνοτροφικών μονάδων και αντιστοίχως μειώνονται τα ιλουστρασιόν κουτσομπολιά για τη ζωή των «επωνύμων» κοσμικών της ματαιοδοξίας.

   Τέλος είναι πια ορατό το φούσκωμα ενός κύματος έμπρακτης, ανώνυμης και οργανωμένης αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας και υποστήριξης, που αδυνατεί μεν να επουλώσει τις χαίνουσες πληγές της φτωχοποίησης, της καλπάζουσας ανεργίας και της κατάρρευσης των -και προ κρίσης αναποτελεσματικών- κρατικών προνοιακών δομών, αλλά ενδυναμώνει τους αρμούς της κοινωνικής συνοχής και επαναπροσδιορίζει εν τοις πράγμασι το αξιακό υπόβαθρο της κοινωνικής συμβίωσης.

  Είναι ενδεχομένως άτοπο και παράλογο να αναζητεί κάποιος ελπίδα σε μια κοινωνία όπου χίλιοι άνθρωποι κάθε μέρα προστίθενται στις στρατιές των χωρίς προοπτική ανέργων, όλες οι παραπάνω «αμπελοφιλοσοφίες» μπορεί να αποδειχθούν αθύρματα και να σαρωθούν αμείλικτα από τη ζωή, αν η βαθειά ύφεση δεν  αναστραφεί -και μάλιστα σύντομα-, το «όριο θραύσης» μιας στενάζουσας κοινωνίας μπορεί να είναι πολύ κοντά, αλλά νομίζω ότι η όποια προοπτική ανάκαμψης δεν μπορεί παρά να βασισθεί στη γνώση, την έρευνα, την αυτογνωσία, την πρωτοβουλία, την αλληλεγγύη, την έγνοια για τον συμπολίτη.
   
Ή ίσως τελικά και να έχει ο δίκιο ο ποιητής που λέει:

«Η ζωή αλλάζει
δίχως να κοιτάζει
τη δική σου μελαγχολία
κι έρχεται η στιγμή
για ν' αποφασίσεις
με ποιους θα πας και ποιους θ' αφήσεις»

 Ιnfo: Με τις επιλογές μας δημιουργούμε τη χώρα μας. Του Χαρίδημου Τσούκα.
       
        Η ύφεση έφερε την αφύπνιση. Tης Mαρίας Kατσουνάκη.