Η ευρωπαϊκή αντίληψη της Ελλάδας (Από τον Βύρωνα στα PIIGS)

Τι είναι ο Ευρωπαίος; 
Είναι αυτός που έχει υποστεί φιλοσοφικά την επίδραση της αρχαίας ορθολογιστικής σκέψης, που έχει ζήσει με την ιουδαϊκοχριστιανική πνευματικότητα κι έχει υποστεί την επίδραση της ρωμαϊκής διοίκησης και των ρωμαϊκών θεσμών. 
Αθήνα, Ιερουσαλήμ και Ρώμη. 
Η κατανόηση, η συνείδηση, ο νόμος.
Χωρίς αυτά δεν υπάρχει Ευρώπη.


Paul Valery 
(Γάλλος ποιητής και φιλόσοφος, 1871-1945)


Το κείμενο αυτό αποτελεί τη φυσική συνέχεια του προηγουμένου (Η ελλαδική αντίληψη της Ευρώπης (No money, no honey)), αν και θα πρέπει εξ’αρχής να ομολογήσω, ότι μεθολογικά δεν είναι ορθό να επιχειρείς να προσεγγίσεις την οπτική του παρατηρητή σε ένα σύστημα, όπου είσαι ο παρατηρούμενος. Επειδή όμως οι σχέσεις των ανθρώπων και των κοινωνιών δεν διέπονται κατά απόλυτο και μονοσήμαντο τρόπο από τους νόμους της φυσικής, θα επιχειρήσω μια προσέγγιση στον τρόπο θέασης της Ελλάδας από τους Ευρωπαίους εταίρους της.
Το ζήτημα μπερδεύεται ακόμη περισσότερο όταν τεθούν περισσότερα ερωτήματα, όπως: Όταν λέμε Ευρώπη τι εννοούμε; Είναι ίδια η αντίληψη των Ισπανών ή των Πορτογάλων με αυτή των Γερμανών ή των Ολλανδών; Είναι η προσέγγισση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων αντιπροσωπευτική των απόψεων των κοινωνιών τους; Τι αντιλαμβάνονται αυτοί ως Ελλάδα; Διαχωρίζουν (και μάλιστα ανέκαθεν) τους αρχαίους από τους νέο-έλληνες; Mήπως οι συζητήσεις, οι κραυγές, οι υπερβολές, τα συνεχή δημοσιεύματα στο διεθνή τύπο και το διαδίκτυο σχετικά με την Ελλάδα και τους Έλληνες είναι απλώς ένα σύμπτωμα του πανικού και του φόβου όλων, μπροστά στην ανεξέλεγκτη (όπως εξελίσσεται) δυναμική της κρίσης;

Ας προσπαθήσουμε να δούμε το θέμα νηφάλια.

Είναι μάλλον σαφές ότι στο μυαλό των περισσότερων δυτικοευρωπαίων, από την Αναγέννηση και μετά, η Ελλάδα ήταν η πατρίδα του Αριστοτέλη, του Περικλή, του Ευριπίδη, του Θουκυδίδη, του Πυθαγόρα, του Αρχιμήδη, και σταματούσε κάπου εκεί. Η ελληνική επανάσταση όμως, του 1821, ήταν ένα πολύ σημαντικό πολιτικό γεγονός σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ήταν, μετά την τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα με την επανεγκαθίδρυση της απολυταρχίας στη Γαλλία (όπου η γαλλική επανάσταση, παρά την προφανώς τεράστια ιστορική της σημασία, κατέληξε στην άνοδο του Ναπολέοντα στην εξουσία) και την αποκατάσταση (μετά τους ναπολεόντιους πολέμους) ενός σφιχτού status quo στην ευρωπαϊκή ήπειρο, η πρώτη ένοπλη εξέγερση έθνους εναντίον μιας, φαινομενικά έστω, κραταιάς αυτοκρατορίας (της οθωμανικής). Οι χιλιάδες φιλέλληνες νέοι από όλη την Ευρώπη αλλά και από την Αμερική που ήρθαν και πολέμησαν για την ελληνική ανεξαρτησία δεν ήταν ρομαντικοί, μορφωμένοι αρχαιολάτρες, αλλά φλογεροί υπέρμαχοι του Διαφωτισμού και της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών. Ο θάνατος του Βύρωνα στο μαρτυρικό Μεσολόγγι προκάλεσε αίσθηση και έκανε την ιερή πόλη συμβολική πρωτεύουσα του ιδεώδους της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας. Οι Έλληνες, έγιναν ο πρώτος λαός που κέρδιζε επαναστατώντας την ελευθερία και την ανεξαρτησία του σε μια πραγματική παλιγγενεσία. Στα επόμενα εκατό χρόνια που ακολούθησαν πολλές πολυεθνικές αυτοκρατορίες κατέρρευσαν και πολλά έθνη κράτη ξεπήδησαν. Η συμμετοχή της Ελλάδας σε δύο παγκοσμίους πολέμους και η ηρωική και ακατάβλητη αντίσταση του ελληνικού λαού στο ναζισμό προκάλεσε από σεβασμό ως θαυμασμό φίλων και αντιπάλων. Αλλά και πιο πρόσφατα, η πτώση της χούντας  το 1974 προανήγγειλε ένα κύμα εκδημοκρατισμού αρχικά στην Ιβηρική χερσόνησο, ακολούθως στη Λατινική Αμερική και εν τέλει και στην Ανατολική Ευρώπη.
Η Ελλάδα, στα λιγότερα από 200 χρόνια της σύγχρονης ιστορίας της ως έθνους-κράτους, μπορεί να μην είχε το κλέος και τη δόξα του αρχαίου της πολιτισμού, αλλά υπήρξε πάντοτε παρούσα στα μεγάλα ιστορικά ραντεβού και κέρδιζε με αίμα και προσπάθειες (και πισωγυρίσματα και καταστροφές) μια όλο και καλύτερη θέση στη διεθνή σκηνή.

Πέραν δε, των γεωπολιτικών, η ελληνική παρουσία διεθνώς, διαρκώς ενισχύονταν. Έλληνες μετανάστες σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία πρόκοβαν και προόδευαν, Έλληνες επιστήμονες διακρίνονταν και διακρίνονται στα εγκυρότερα πανεπιστήμια του κόσμου, Έλληνες εφοπλιστές κυριαρχούσαν στις διεθνείς θαλάσσιες μεταφορές (και ενίοτε συνάρπαζαν με τον θυελλώδη βίο τους) ο Καβάφης, ο Μητρόπουλος, ο Σεφέρης, ο Καζάν, ο Καζαντζάκης, η Κάλλας, ο Χατζηδάκις, ο Θεοδωράκης, ο Ελύτης γνώρισαν στον κόσμο τη σύγχρονη εκδοχή του ελληνικού πολιτισμού.

Μπορεί (παρά τη διάθεση μας να ομφαλοσκοπούμε) να μην είμασταν το κέντρο του κόσμου, μπορεί ενίοτε να αντιμετωπιζόμασταν φολκλορικά (Ζορμπάς, συρτάκι, ούζο, greek καμάκι), αλλά σε καμία περίπτωση δεν θεωρούμασταν χώρα παρίας ή έθνος απατεώνων, κηφήνων και παρασίτων. Αρκούν οι λαμογιές με τις κοινοτικές επιδοτήσεις, οι πολιτικά κουτοπόνηρες «απογραφές» των ελληνικών κυβερνήσεων, τα greek statistics, η θηριώδης φοροδιαφυγή, η απερίγραπτη συμπεριφορά Έλληνα πρωθυπουργού που διαλαλούσε όπου γης τη διαφθορά των «υπηκόων» του, η μαθηματικώς βεβαία και προδιαγεγραμμένη αδυναμία εκπλήρωσης των όρων και των δεσμεύσεων του μνημονίου, οι νομοτελειακές κοινωνικές αντιδράσεις με απεργίες και διαδηλώσεις για να προκαλέσουν αυτό το πρωτοφανές κύμα αρνητικών, υβριστικών και χυδαίων δημοσιευμάτων, αυτή την άνευ προηγουμένου δυσφημιστική λαίλαπα και αυτή την εν τέλει απροκάλυπτα ρατσιστική συμπεριφορά; (αν σας φαίνεται υπερβολικός ο όρος «ρατσιστική», κάντε τον κόπο να κουβεντιάσετε με κάποιο φίλο ή συγγενή σας που ζει στο εξωτερικό και θα σας το εξηγήσει καλύτερα).

 Όσο σημαντικά και αν είναι όλα αυτά (και είναι), στην πραγματικότητα δεν αρκούν. Τα υποτιμητικά αρτικόλεξα τύπου PIIGS, που προσβάλλουν ξεδιάντροπα ολόκληρους λαούς, ήταν αδιανόητα πριν λίγα μόλις χρόνια, όταν, έστω και σε επίπεδο ρητορείας, η συζήτηση στην Ευρώπη ήταν για τη συνοχή, την ισοτιμία, την αλληλεγγύη. Η οικονομική κρίση και ο θρίαμβος των αχαλίνωτων αγορών επί των άτολμων, σπιθαμιαίων πολιτικών ηγεσιών της Ευρώπης (και όχι μόνον) αποκάλυψε την προβληματική αρχιτεκτονική του κοινού νομίσματος και ξεγύμνωσε τη θεσμική ανυπαρξία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η βραδυκίνητη γραφειοκρατία των Βρυξελλών και οι διάφοροι Μπαρόζο, Φαν Ρομπάι και Όλι Ρεν αποδείχθηκαν τραγικά ανεπαρκείς για την αντιμετώπιση της αγοραίας κερδοσκοπίας. Η Ελλάδα, με τα προβλήματα και τις αβελτηρίες της έγινε η κερκόπορτα για την άλωση του κάστρου της Ευρώπης (μιας ηπείρου, όπου μετά το Β’παγκόσμιο πόλεμο είχαν οικοδομηθεί κοινωνίες, σίγουρα όχι χωρίς προβλήματα, αλλά με δημοκρατικούς θεσμούς, σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, ανεκτικότητα, με κράτος πρόνοιας, με μίνιμουμ παροχών υγείας και παιδείας, με σεβασμό στα δικαιώματα των εργαζομένων). Τώρα πια, όλα αυτά επανεξετάζονται και περιορίζονται, σε όλη την Ευρώπη, όχι μόνο στην Ελλάδα. Η κοντόφθαλμη (για μια ακόμη φορά στην ιστορία) τιμωρητική, ψευδοηθικίστικη, καλβινιστική οπτική της γερμανικής πολιτικοοικονομικής ελίτ, είδε στην κρίση μια πολιτική ευκαιρία de facto γερμανοποίησης της Ευρώπης. Η Ελλάδα και οι Έλληνες τέθηκαν στο στόχαστρο μιας ρητορείας ηθικολογούσας και εκβιαστικής, μιας εκτός λογικής προσπάθειας να φορτωθεί στην μικρή αυτή χώρα το βάρος της ευθύνης για τη διαρκώς επιδεινούμενη κρίση δανεισμού  που διασπείρεται στην ευρωζώνη και απειλεί με άμεση κατάρρευση το ευρώ και με σοβαρό κλονισμό το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Στη γερμανική αυτή στάση, ουδείς τολμά να αντιταχθεί στην Ευρώπη, από προφανή φόβο μήπως γίνει ο επόμενος στόχος αυτής της ιδιότυπης καραντίνας των αγορών και της συνεπακόλουθης ψυχοπολιτικής εξουθένωσης εντός των ευρωπαϊκών θεσμών. Η πολιτική αυτή συμπεριφορά των ευρωπαϊκών ηγεσιών ήταν που τροφοδότησε τα βορειοευρωπαϊκά ΜΜΕ με εθνοτική απαξία, ρατσιστικά στερεότυπα και χονδροειδείς κακόγουστες προσβολές. Και στο κάτω-κάτω της γραφής, δεν ήξεραν οι γερμανογάλλοι αξιωματούχοι τόσα χρόνια ότι η Siemens (και όχι μόνο) δωροδοκεί Έλληνες πολιτικούς, ότι το ελληνικό κράτος αγοράζει άχρηστα γερμένα υποβρύχια, ότι τα μεγάλα έργα στην Ελλάδα (όπως η γαλλικής κατασκευής γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου και το γερμανικής κατασκευής αεροδρόμιο υπερτιμολογούνται, όπως πιθανώς πουθενά αλλού στον κόσμο, και ότι τα ελληνικά στατιστικά στοιχεία (και πιθανότατα όχι μόνο αυτά) «μαγειρεύονται» με «δημιουργική» λογιστική;

Kάπως έτσι φθάσαμε στο σημείο να αναρωτιέται προ 2 εβδομάδων η γαλλική Le Monde (και όχι φυλλάδες τύπου Bild) αν «είναι η Ελλάδα μια ευρωπαϊκή χώρα;» Ο τίτλος και το περιεχόμενο του δημοσιεύματος αυτού φέρεται να προκάλεσαν την οργή του Μίλαν Κούντερα, αλλά στο πλευρό της Ελλάδας τάσσονται και πλήθος άλλων Ευρωπαίων όπως ο Γκοντάρ ή ο Μαρκ Μαζάουερ (αν είχατε  την υπομονή να φθάσετε ως εδώ, κάντε τον κόπο και διαβάστε το καταπληκτικό του άρθρο Η Ελλάδα, το λίκνο της δημοκρατίας, κλονίζει τον πλανήτη, που δημοσιεύθηκε στους New York Times). Η γελοιότητα της ενοχοποίησης της Ελλάδας για την ευρωπαϊκή και παγκόσμια οικονομική κρίση νομοτελειακά θα καταρρεύσει. Δυστυχώς για την Ευρώπη, το πρόβλημα της δεν είναι οι Έλληνες. Θα κληθεί να αντιμετωπίσει σύντομα, αποφασιστικά και με γενναιότητα τις αντιφάσεις της και να δώσει πειστικές απαντήσεις. Αλλιώς το χάος παραμονεύει. Και οι Γερμανοί, αν παραμείνουν στις εμμονές τους, το πιθανότερο είναι να ηττηθούν (και πάλι).

Εμείς όμως, πρέπει γρήγορα να ανασυγκροτηθούμε. Να πιστέψουμε ξανά στους εαυτούς μας και στις δυνάμεις μας, να οργανώσουμε τον βίο και τη δουλειά μας σε ρεαλιστικές βάσεις, να ξεχάσουμε τον πλαστό ευδαιμονισμό, να προβάλλουμε τον πολιτισμό μας (όχι ως ιστορικό δεδομένο, αλλά ως στάση ζωής), να δουλέψουμε στρατηγικά πάνω στα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα (από τη μεσογειακή διατροφή μέχρι τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας), να αναζητήσουμε έξυπνες συμμαχίες (ας σκύψουμε λίγο στο παράδειγμα της Κύπρου και του χειρισμού από μέρους της του ζητήματος της ΑΟΖ και των ερευνών για φυσικό αέριο) και κυρίως να μην το βάλουμε κάτω. Βεβαίως, για μια χώρα που βασίζεται πολύ στον τουρισμό και στην προβολή της ιστορικοπολιτιστικής της κληρονομιάς, η εικόνα της στο εξωτερικό και το πρόσημο του brand name ή του asset της (για να μιλήσουμε και με αμειγώς επιχειρηματικούς όρους) είναι σημαντικά. Αλλά η εικόνα που βλέπει ο άλλος σε σένα σχετίζεται και εκπορεύεται πάντα από την εικόνα που έχεις ο ίδιος για τον εαυτό σου. Η χώρα αυτή ξαναστήθηκε στα πόδια της μετά τη μικρασιατική καταστροφή, μετά την κατοχή και τον εμφύλιο. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα, αν το πιστέψουμε.

Y.Γ. Η εικόνα είναι «η αρπαγή της Ευρώπης» του Τιτσιάνο (1560)