H Ελλάδα στην πρώτη γραμμή

Πριν από ακριβώς 8 χρόνια (στις 29 Ιουνίου του 2011) και εν μέσω της κορύφωσης των συγκεντρώσεων των λεγόμενων «αγανακτισμένων», ο διακεκριμένος Βρετανός ιστορικός Mark Mazower (ειδικός στην ελληνική και βαλκανική ιστορία και ιδιαίτερα δημοφιλής στην χώρα μας) δημοσίευσε ένα άρθρο στους New York Times με τον τίτλο: «Η Ελλάδα, το λίκνο της δημοκρατίας, κλονίζει τον πλανήτη» ("Democracy’s Cradle, Rocking the World"), το οποίο προκάλεσε αίσθηση και βεβαίως αναδημοσιεύθηκε και συζητήθηκε ευρέως και στην χώρα μας. Στο άρθρο του αυτό ο Mazower ισχυριζόταν, ότι η μικρή αυτή χώρα της Νότιας Βαλκανικής χερσονήσου κατάφερνε πάντα στα 200 περίπου χρόνια της νεότερης ιστορίας της να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης στην Ευρώπη, λειτουργώντας μάλιστα ως προάγγελος σημαντικών μεταβολών και δομικών αλλαγών σε ευρωπαϊκό ή/και παγκόσμιο επίπεδο.

    Η ελληνική επανάσταση του 1821 ήταν η πρώτη μιας αλυσίδας εξεγέρσεων που κλόνισαν το ευρωπαϊκό γεωπολιτικό οικοδόμημα για τα επόμενα 100 χρόνια. Το ελληνικό εθνικό κράτος που συγκροτήθηκε, μικρό μεν και εξαρτημένο από τις μεγάλες δυνάμεις, ήταν το πρώτο μιας σειράς δημιουργίας εθνικών κρατών που ακολούθησαν σε όλον τον 19ο αιώνα και μιας αλληλουχίας γεγονότων που κατέληξαν στην πτώση τριών πολυεθνικών αυτοκρατοριών (της Οθωμανικής, των Αψβούργων και της Αυστρουγγαρίας) με το τέλος των Βαλκανικών και ακολούθως του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας που ακολούθησε ήταν η μεγαλύτερη οργανωμένη μετακίνηση προσφύγων στην ιστορία και παρά τον πόνο και το αίμα με τα οποία συνοδεύτηκε, συνέβαλε στην δημιουργία συμπαγούς και εθνοτικά ομοιογενούς κράτους και σε μια πρωτόγνωρη για τα Βαλκάνια σταθερότητα έκτοτε. Η Ελλάδα κατήγαγε στο μέτωπο της Αλβανίας την πρώτη (έστω και προσωρινή) στρατιωτική νίκη εναντίον δυνάμεων του Άξονα στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και το πολύπλευρο κίνημα ένοπλης αντίστασης κατά των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής ήταν το πρώτο και το αναλογικά μαζικότερο σε όλη την κατεχόμενη ήπειρο. Ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε μετά την απελευθέρωση θεωρείται το πρώτο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου που ακολούθησε για τέσσερις δεκαετίες, ενώ η εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη της χώρας στα επόμενα χρόνια (με τη σημαντική συμβολή και του σχεδίου Μάρσαλ) ήταν η πλέον εντυπωσιακή ολόκληρης της Ευρώπης. Η πτώση της δικτατορίας το 1974 και η εμπέδωση σταθερού κοινοβουλευτισμού σηματοδότησε την απαρχή ενός παγκόσμιου κύματος εκδημοκρατισμού που ακολούθησε από τον Ευρωπαϊκό νότο (Ισπανία και Πορτογαλία), στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και αργότερα στην Νοτιοανατολική Ασία και την Ανατολική Ευρώπη. Η Ελλάδα ήταν η πρώτη χώρα της περιφέρειας που μπήκε στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (πολύ πριν και από χώρες όπως η Αυστρία ή η Σουηδία π.χ.) και βέβαια ήταν η πρώτη χώρα της ευρωζώνης που χτυπήθηκε από την κρίση που ξέσπασε στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας.

   Το άρθρο του Mazower (γραμμένο το 2011) υπονοούσε ότι οι κοινωνικές αντιδράσεις και οι συνεπακόλουθες πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης αυτής θα ξεκινούσαν και πάλι από την Ελλάδα, αλλά δεν θα περιορίζονταν σ' αυτήν. Επιβεβαιώθηκε σε βαθμό ενδεχομένως μεγαλύτερο κι απ' αυτόν που φανταζόταν ή υπονοούσε. Στη μεν Ελλάδα οι «πάνω» και «κάτω» πλατείες των «αγανακτισμένων» ήταν η απαρχή ενός κύματος τυφλής οργής, που αφού κατακερμάτισε το πολιτικό σκηνικό αρχικά τον Μάϊο του 2012, οδήγησε στον σχηματισμό μιας ανερμάτιστης κυβερνητικής συμμαχίας θολού αριστερίστικου λαϊκισμού και ακροδεξιού συνωμοσιολογικού ψευδο-αντισυστημισμού στις αρχές του 2015, στη δε Ευρώπη και ευρύτερα στη Δύση συνέβησαν ακόμη πιο «αδιανόητες» ίσως μεταβολές και εξελίξεις ακολούθως. Βrexit, κυβέρνηση Λίγκας του Βορρά-πέντε αστέρων στην Ιταλία, εκρηκτική άνοδος της ακροδεξιάς σε όλη την γηραιά ήπειρο (συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των σκανδιναβικών χωρών), εκλογή Τραμπ, ενίσχυση απροκάλυπτα αυταρχικών έως και απολυταρχικών ηγετών και καθεστώτων σε ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη (Πολωνία, Ουγγαρία, Τουρκία, Βραζιλία). Γίνεται πλέον λόγος διεθνώς για δομική κρίση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και των φιλελεύθερων αξιών του διαφωτισμού και την ενδεχόμενη επικράτηση της λεγόμενης αυταρχικής «δημοκρατίας» με κοινοβουλευτικό μανδύα ( βλ. Πως πεθαίνουν οι δημοκρατίες).

    Tα αίτια των φαινομένων αυτών είναι προφανώς πολλαπλά, έχουν αναλυθεί και σχολιασθεί επαρκώς και δεν θα επιμείνω. Η απερχόμενη καγκελάριος της Γερμανίας τα είχε ενδεχομένως συνοψίσει  επιτυχώς (τουλάχιστον σε ότι αφορά το κοινό μας ευρωπαϊκό σπίτι): «Η ενωμένη Ευρώπη έχει το 6% του παγκόσμιου πληθυσμού, το 25% του παγκοσμίου Α.Ε.Π. και το 50% των παγκοσμίων κοινωνικών δαπανών. Οι ασυμμετρίες αυτές δεν είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμες». Σε περιβάλλον οριστικής και ανεπίστροφης παγκοσμιοποίησης οι μεσαίες τάξεις των δυτικών χωρών μετά από πολλές δεκαετίες πρωτοφανούς στην ανθρώπινη ιστορία ανάπτυξης, ειρήνης, ασφάλειας και ευημερίας πιέζονται και νομοτελειακά ίσως αντιδρούν, όχι πάντα ορθολογικά. Το γεγονός ότι οι δυτικές δημοκρατικές κοινωνίες παραμένουν παρ' όλα τους τα προβλήματα οι πλέον ελκυστικές, γεγονός που αποδεικνύεται από τις αμείωτες μεταναστευτικές πιέσεις που δέχονται, δε φαίνεται να αρκεί στους απογοητευμένους πολίτες τους, που βλέπουν τη μεταπολεμική υπόσχεση της διαρκούς βελτίωσης βιοτικού επιπέδου να διαψεύδεται για πρώτη φορά, τουλάχιστον ως βεβαιότητα. Υπό μία έννοια η Ευρώπη και η Δύση ή ακόμη και η ίδια η δημοκρατία πληρώνουν το τίμημα της ίδιας της επιτυχίας τους.

    Είναι όμως τα πράγματα έτσι; Ή ακριβέστερα: είναι μονοσήμαντα έτσι;

Οι πρόσφατες ευρωεκλογές δεν επιβεβαίωσαν τους φόβους εκρηκτικής ανόδου των ακροδεξιών, λαϊκίστικων, ευρω-φοβικών κομμάτων των οποίων η αθροιστική δύναμη στο ευρωκοινοβούλιο δεν ξεπέρασε τελικά το 25% (μια άθροιση δε εν πολλοίς αυθαίρετη, καθώς όλους αυτούς τελικά τους χωρίζουν αρκετά ακόμη και δεν συντονίζονται εύκολα). Μπορεί η κρίση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων (και ιδίως της σοσιαλδημοκρατίας) να επιβεβαιώθηκε και να επετάθη, αλλά μέρος της αντίδρασης των πολιτών διοχετεύθηκε σε φιλοευρωπαϊκά σχήματα όπως οι Οικολόγοι (ιδίως στη Γερμανία) αλλά και οι Φιλελεύθεροι.  Στην πατρίδα μας δε, δεν είχαμε μόνον την ξεκάθαρη και εμφατική ήττα του κυνικού και αλαζονικού αριστερο-ακροδεξιού εθνο-λαϊκισμού με παράλληλη έναρξη αποδόμησης του ναζιστικού ονείδους της Χρυσής Αυγής, αλλά είχαμε και μια καθαρή νίκη ενός λόγου μετριοπαθούς, μετρημένου και θεσμικού που εξέφραζε κυρίως ο αρχηγός του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας.

    Ισχυρίζομαι ότι ο Mazower μπορεί να επιβεβαιωθεί και πάλι.

Οι εθνικές εκλογές της προσεχούς Κυριακής ενδεχομένως θα σφραγίσουν κάτι πολύ σημαντικότερο από μια απλή κυβερνητική αλλαγή, και υπό την έννοια αυτή ίσως αποδειχθούν μια πραγματική ιστορική καμπή. Η κοινωνία που επλήγη βαθύτερα και βαναυσότερα από την οικονομική κρίση της παρελθούσης δεκαετίας και πλήρωσε τον μεγαλύτερο λογαριασμό των «αυταπατών», του τυχοδιωκτισμού, της ιδεοληψίας ή στην καλύτερη περίπτωση της αφελούς βουλησιαρχίας, φαίνεται ότι είναι και η πρώτη που θα γυρίσει τόσο εμφατικά την πλάτη στον ανορθολογισμό, στον απλουστευτικό μανιχαϊσμό, στη διχαστική τοξική ρητορική, προκρίνοντας μια συνολικότερη αλλαγή υποδείγματος. Η Ελλάδα ενδέχεται για μια ακόμη φορά να σηματοδοτήσει την έναρξη μιας νέας περιόδου στην Ευρώπη, μπορεί πρώτη να βγει από τον φαύλο κύκλο λαϊκισμού, οπισθοδρόμησης και αμφισβήτησης των δημοκρατικών κεκτημένων και της θεσμικής συγκρότησης των αστικών κοινοβουλευτικών δημοκρατιών.

  Ο κόσμος που ανατέλλει μετά την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση είναι ένας κόσμος σύνθετων προβλημάτων, πρωτόγνωρων προκλήσεων, ευκαιριών και προοπτικών. Οι διαχωρισμοί ή/και οι διχασμοί με τους οποίους πορευτήκαμε είναι απλώς παρελθόν. Όπως παρελθόν θα είναι σύντομα και όσοι τους αναμοχλεύουν ή τους εργαλειοποιούν. Θα δανειστώ ένα σχήμα που πρωτο-άκουσα από τον συγγραφέα Χρήστο Χωμενίδη. Ο διαχωρισμός σε δεξιά και αριστερά είναι ως ένα βαθμό άνευ αντικειμένου πλέον. Αφορά τα οικονομικά, κοινωνικά δεδομένα και τις εξουσιαστικές δομές των δυο προηγουμένων αιώνων. Ο πραγματικός ίσως διαχωρισμός εδράζεται μεταξύ όσων αντιλαμβάνονται την χώρα ως ένα χερσοχώραφο προς απομύζηση, «αναδιανομή» και «υπεράσπιση» από υπαρκτούς ή (κατά τεκμήριο) επινοημένους εχθρούς και συνήθως καλλιεργούν τον φόβο και τον αρνητισμό και σε αυτούς που την αντιλαμβάνονται ως ένα καράβι, ένα σκαρί που ταξιδεύει στα πέλαγα για να ανακαλύψει, να γνωρίσει, να ανοίξει τους ορίζοντες και που βασίζεται στις ικανότητες, τη συγκρότηση και τις φιλοδοξίες του πληρώματος του. Στα χωράφια μπορούμε να τσακωνόμαστε για το ποιος θα πάρει τι και από ποιον, στο καράβι που ταξιδεύει δεν υπάρχει αυτή η πολυτέλεια. Και σιγά-σιγά ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας φαίνεται να το αντιλαμβάνεται, προκρίνοντας το σχέδιο, την οργάνωση, την εργατικότητα, το μέτρο, τη στοιχειώδη ευπρέπεια.


  Επιτρέψτε μου να κλείσω με ένα ποίημα από τα «ανέκδοτα» του Καβάφη (και κατά συνέπεια από αυτά που έχουν τσιταρισθεί και κακοποιηθεί λιγότερο).

«Όταν ο φύλαξ είδε το φως»

Χειμώνα, καλοκαίρι κάθονταν στην στέγη

των Aτρειδών κ’ έβλεπ’ ο Φύλαξ. Τώρα λέγει

ευχάριστα. Μακριά είδε φωτιά ν’ ανάβει.

Και χαίρεται· κι ο κόπος του επίσης παύει.

Είναι επίπονον και νύκτα και ημέρα,

στην ζέστη και στο κρύο να κοιτάζεις πέρα

το Aραχναίον για φωτιά. Τώρα εφάνη

το επιθυμητόν σημείον. Όταν φθάνει

η ευτυχία δίδει πιο μικρή χαρά

απ’ ό,τι προσδοκά κανείς. Πλην καθαρά

τούτο κερδήθηκε: γλιτώσαμ’ απ’ ελπίδας

και προσδοκίας. Πράγματα εις τους Aτρείδας

πολλά θα γίνουνε. Χωρίς να ’ναι σοφός

κανείς εικάζει τούτο τώρα που το φως

είδεν ο φύλαξ. Όθεν μη υπερβολή.

Καλό το φως· κι αυτοί  που έρχονται καλοί·

τα λόγια και τα έργα των κι αυτά καλά.

Και όλα ίσια να ευχόμεθα. Αλλά

το Άργος ημπορεί χωρίς Aτρείδας να

κάμει. Τα σπίτια δεν είναι παντοτινά.

Πολλοί βεβαίως θα μιλήσουνε πολλά.

Ημείς ν’ ακούμε. Όμως δεν θα μας γελά

το Απαραίτητος, το Μόνος, το Μεγάλος.

Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος

αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος.

Το «Όταν ο φύλαξ είδε το φως» ανήκει στα Κρυμμένα ποιήματα του Καβάφη, σ’ εκείνα δηλαδή που, αν και βρέθηκαν ολοκληρωμένα στο αρχείο του, ο ίδιος δεν τα είχε δημοσιεύσει. Βασίζεται στην τραγωδία του Αισχύλου «Αγαμέμνων», και κυρίως στο προλογικό της τμήμα, στο οποίο δίνεται ο μονόλογος του φύλακα.

Η Κλυταιμνήστρα έχει αναθέσει στον φύλακα να παρακολουθεί νυχθημερόν το Αραχναίον, το βουνό της Αργολίδας, προκειμένου να δει τη συνθηματική φωτιά που θα δήλωνε την άλωση της Τροίας και, άρα, την επιστροφή του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες

 ΥΓ. Το σκίτσο είναι του Δημήτρη Χαντζόπουλου από την Καθημερινή.